یخچال طبیعی کلین - ناق

یخچال طبیعی کلین

نخستین یخچال فریزر طبیعی ایرانیان

یخچال طبیعی کلین در شرق بخش حسن آباد فشافویه از توابع شهرستان ری و به فاصله حدود 400 متری غرب بقعه شیخ کلینی قرار گرفته است که قدمت آن به چهارصد سال پیش و دوران صفوی باز می گردد و مردم آن روزگار از یخ این یخچال که در زمستان تهیه می شد، در تابستان استفاده می کردند.

محل انتخاب یخچال

محمدعلی کاکی مسئول میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری ری در ارتباط با معرفی این بنای تاریخی می گوید: کارشناسان در آن هنگام برای ساختن یخچال، در ماه های سرد قرار داشت و موجب یخ بستن سریع آب می شد، شناسایی و سپس اقدام به ساخت یخچال در این منطقه ها می کردند. یخچال هایی که در منطقه کلین ساخته شده، در پست ترین نقطه زمین بنا شده است که پایین تر از آن بستر رودخانه ها قرار گرفته است.

در بخش حسن آباد، دو یخچال کلین و حکیم آباد بر جا مانده است که ظاهراً تکافوی جمعیت آن روزگار را می داد.

شکل ظاهری و نوع مصالح

برای ساخت این بنا از خشت هایی به ابعاد 24×24 و ضخامت 4 سانتی متر و مصالح خاک رس و کاهگل در بنای گنبدی و از گچ، سنگ و ساروج در پی استفاده شده است.

قطر یخچال هشت متر، عمق آن سه متر، مساحت بنا حدود 30 متر مربع و ارتفاع گنبد 10 متر است.

فضای اطراف یخچال باز است و دو در به ارتفاع حدود دو متر و عرض یک متر و نیم که در هر دو طرف به یک مقدار است، به موازات هم در جهت جریان باد قرار گرفته است که باد از یک در وارد محیط یخچال شده و پس از گردش جریان باد در داخل محوطه یخچال، از در دیگر آن خارج می گردد که این حالت موجب برودت بیشتر فضای داخل یخچال و یخ زدن آب در درون گودال می گردد.

وقتی وارد بنا می شوید با عبور از چند پله به کف بنا می رسید که این پله ها در هر دو طرف وجود دارد و امتداد آن در یک راستا و از بالا تا کف، عرض پله ها یکی است. دور تا دور داخل بنا از بالای دیواره مخزن، پاگردی به پهنای 70 سانتیمتر قرار گرفته است که می توانید داخل یخچال را کاملاً دور بزنید. در محوطه بیرون دو طرف درها نیز دیوارهایی قرار داشته که به شکل قیف عمل نموده و کار راهنمایی باد به درون یخچال را با سهولت و مقدار بیشتری انجام می داد که در حال حاضر از این دیوارهای قیفی اثری باقی نمانده است.

قطر دیوار در پایین بنا بیشتر است و هرچه بالاتر می رود نازک تر می گردد، به گونه ای که در پایین گنبد از سه ردیف خشت استفاده شده است و هرچه بالاتر می رود، از دو ردیف و در نهایت در بالای آن از یک ردیف خشت استفاده شده است که قطر سقف گنبد در بالا به 10 سانتی متر می رسد.

در پشت دیواره شرقی گنبد و محل سرازیر کردن آب به چال یخ، تأسیسات مربوط به یخچال، شامل اتاقکی کوچک با دو تاقچه قرار گرفته است که احتمالاً محل اقامت خدمه یخچال بوده است.

روی فضای بیرونی گنبد با خشت سنگفرش شده است تا نفوذ گرما و خروج سرما از یخچال جلوگیری گردد.روی این سنگفرش ها و نیز فضای اندرونی آن با کاهگل اندود شده است.

در قسمت پی و جایی که به عنوان مخزن ذخیره یخ ساخته شده، از سنگ های تراش خورده منظم و ملات گچ، آهک یا ساروج استفاده شده است که استفاده از این نوع مصالح جلوی نفوذ آلودگی ها و نیز هدر رفتن آب موجود در خزینه یخچال را می گیرد و آب موجود در آن هم به پی ها نفوذ نمی نماید و این امر موجب بالا رفتن عمر بنا و جلوگیری از تخریب آن می گردد.

بنای مخروطی و دایره ای شکل یخچال موجب می گردد که هوا به خوبی در فضای داخل یخچال بچرخد و برودت آن بیشتر گردد. بعلاوه حالت دوار و گنبدی آن موجب شکستن اشعه خورشید شده و گرمای کمتری را جذب می نماید. از سوی دیگر عمر مفید بنا را در برابر بارش نزولات جوی و سایر عوامل فرسایشی افزایش می دهد.

کاکی می افزاید: حدود 20 تا 25 درصد این بنا شامل گنبد و در آن آسیب دیده بود که سال گذشته قسمت های آسیب دیده بازسازی شد. فاصله این بنا تا خانه های مسکونی حدود 200 متر است که به همین دلیل برای مراقبت و محافظت از آن، یگان حفاظت میراث فرهنگی به صورت روزانه به بنا سرکشی می نماید.

یخچال روستای کلین از معدود بناهایی از این دست در شهر ری است که بسیار کامل تر و با تأسیسات مربوط به محوطه تهیه یخ است. از این نوع بنا فقط یک نمونه دیگر در این منطقه برجا مانده است که در روستای قشلاق وهن آباد بخش فشافویه قرار گرفته است.

نحوه ساختن یخ

ساکنان این منطقه در ماه های آخر سال برای ساختن یخ از طریق دلو یا سطل و به صورت دستی یک لایه آب به قطر پنج تا 10 سانتیمتر در مخزن یخچال می ریختند و چند روز صبر می کردند تا آب موجود در مخزن یخچال یخ ببندد. احتمال می رود پس از یخ بستن آب، لایه ای از گونی یا حصیر روی سطح آبی که منجمد شده قرار می دادند و سپس اقدام به ریختن آب بر روی سطح یخ زده می کردند و مجدداً چند روز صبر می کردند تا آب یخ ببندد و دوباره روی سطح یخ لایه یا عایقی قرار می دادند تا در تابستان و هنگام خرد کردن یخ به قطعات کوچکتر و توزیع بین مردم، قطعات آن متلاشی و ضایع نگردد.

این فرایند آنقدر ادامه می یافت تا محیط چال یخچال پر می شد، سپس با الیاف گیاهی که به صورت عایق عمل می کرد روی یخ را می پوشاندند تا مانع آب شدن یخ گردد و در فصول گرم سال از این یخ استفاده می کردند.

این یخچال ها معمولاً در نزدیکی قنات هایی قرار داشت که کار سر ریز کردن آب درون آن نیز خیلی مشکل نباشد، البته روش دیگر برای ساختن یخ، پر کردن چال از برف بوده که این روش معمولاً در منطقه ها دیگر اعمال می شد.

کاکی ادامه می دهد: شخصی به نام میراب که در یخچال فعالیت می کرد و کار نگهبانی و انجام امور تهیه و درست کردن یخ را بر عهده داشت، در فصول گرم سال یخ را قطعه قطعه می کرد و به تناسب جمعیت و تعداد افراد هر خانوار سهمیه یخ آنها را در اختیارشان قرار می داد.

یخ های تولیدی به قشر خاصی اختصاص نداشت و عامه مردم به صورت یکسان از آن بهره می بردند و تنها تفاوت آنها مقدار حق الزحمه یا دستمزدی بود که به تناسب مقدار یخی که دریافت می کردند حق شارژ و یا حقوق به متصدی یخچال پرداخت می شد.

این بنا به صورت خودیاری و مردمی ساخته شده و هیچ سنگ نبشته و مدرک و مستندی در دست نیست که بتوان تشخیص داد این بناها از طریق چه کسانی ساخته شده است، اما اینگونه به نظر می رسد که به عنوان یک بنای عمومی مورد استفاده قرار می گرفته است.

منبع:نشریه جوانان امروز، شماره 2124.

/ج

منبع: راسخون